Genealogia
W rozdziale tym zamieszczono podstawowe wiadomości z szeroko rozumianej Genealogii, korzystając z książki (za zgodą autora) Alfreda Znamierowskiego – INSYGNIA, SYMBOLE i HERBY POLSKIE wydanej przez Świat Książki.
GENEALOGIA
W rozdziale tym zamieszczono podstawowe wiadomości z szeroko rozumianej Genealogii, korzystając z książki (za zgodą autora) Alfreda Znamierowskiego – INSYGNIA, SYMBOLE i HERBY POLSKIE wydanej przez Świat Książki.
TAMGA (w językach mongolskim i narodów tureckich słowo to oznacza „znak”, „piętno”) własnościowy znak, który był dziedziczonym symbolem rodu, plemienia, a później nawet wspólnoty państwowej.
Znaki te, składające się z kombinacji linii prostych i półkolistych oraz prostych figur geometrycznych, często zawierają maksymalnie uproszczone kombinacje wyobrażeń zwierząt (łapy, głowy, rogi), sprzętów i narzędzi, budowli oraz symboli słońca i księżyca. Początkowo tamgi służyły do oznaczania koni lub bydła, później oznaczano nimi również namioty, sprzęty, uprzęż i uzbrojenie. W czasach nowożytnych tangi stały się znakami własnościowo-rozpoznawczymi, które umieszczano także na pieczęciach i chorągwiach np. Chorągiew Złotej Ordy lub współczesna flaga Tatarów Krymskich.
rys. TAMGI SARMACKIE
Tamgi z czasem podlegały heraldyzacji, czyli po odpowiedniej stylizacji stawały się godłami herbowymi, o czym mogą świadczyć podobieństwa do klasycznych tang kilka polskich godeł herbowych.np.
KRZYWAŚŃ | ŁĘKAWICA | KRZYŻ I ZAWIASA KOTŁOWA |
CHORĄGIEW |
DRUŻYNA | ADWANIEC | NOWINA | RADWAN |
HERALDYKA, nauka pomocnicza historii zajmująca się badaniem początków rozwoju herbów, związanych z nimi stosunków prawnych oraz zasad ich plastycznego kształtowania.
SZTUKA HERALDYCZNA, praktyczny dział heraldyki zajmujący się tworzeniem herbów, zgodnie z regułami ich plastycznego kształtowania.
Konieczność wprowadzania znaków rozpoznawczych na tarczach rycerzy spowodowana została zastosowaniem hełmu garnczkowego, całkowicie zakrywającego twarz oraz fakt, że w krucjatach po raz pierwszy brali udział wojownicy z różnych krajów, różnie ubrani i uzbrojeni. Rozróżnienie sojuszników od wrogów dostrzeżono już w czasie pierwszej wyprawy krzyżowej (1096-99), by w czasie drugiej wyprawy krzyżowej (1147-49) w pełni wykorzystywać opracowane reguły heraldyczne. W wielu krajach Europy Zachodniej, prawie jednocześnie pojawiły się herby, tworzone według tych samych zasad i cechujące się taką samą stylizacją figur heraldycznych.
W Polsce herby wprowadzono w XIIIw. a XVw. spolszczono czeskie słowo erb, pochodzące z niemieckiego Erbe – dziedzictwo, i przyjęto je na określenie tarczy z godłem, czyli herbu, będącego dziedzicznym znakiem rodowym. Wraz z herbami pojawili się heroldowie, których prace dały początek nowej gałęzi wiedzy – heraldyce. Do obowiązków heroda należało prowadzenie wszelkiego rodzaju ceremonii dworskich, ustalanie reguł i prowadzenie turniejów rycerskich oraz ogłaszanie wiadomości i zarządzeń władz. Tak więc herold musiał znać nie tylko zasady sztuki heraldycznej, ale także herby królów, książąt i znaczniejszych rycerzy. W tym celu malował znane mu herby a także opisywał je lakonicznym i bardzo precyzyjnym językiem heraldycznym. Opis ten nazywamy blazonowaniem. Herb opisuje się, patrząc od strony rycerza, który trzyma przed sobą tarczę z godłem. Tak więc prawa strona tarczy będzie ta , która dla patrzącego na nią jest po lewej stronie.
Klejnot – plastyczna figura, czesto bedaca powtórzeniem godla z pola tarczy, czasem godla z dodatkowymi ozdobami (pawi ogon, pek piór strusich, rogi jelenia lub bawolu, orle skrzydla). Klejnotem moze byc równiez wizerunek zwierzat lub postaci fantastycznych, takze rogów, skrzydel, glów ludzkich lub zwierzecych, oreza rycerskiego. Klejnotem kilku polskich herbow rycerskich jest figura nawiazujaca do nazwy herbu np. jastrzab w herbie Jastrzebiec, lis w herbie Lis. Klejnot stanowi czesc herbu niemal od samego poczatku, wyparl on w XII w. wachlarz z piór umieszczany na helmach na wzór rzymski. Slowo „klejnot” obecnie uzywane jest na okreslenie figur na helmie, od XIII – XVIII wieku w Polsce oznaczalo sam herb, a jeszcze w XIX w. okreslano czlowieka posiadajacego herb.
Korona – symbol stanu, w heraldyce zachodniej uksztaltowal sie system koron rangowych o odmiennym ksztalcie dla króla, ksiecia, hrabiego, barona czy szlachcica. Dzieki temu po ksztalcie korony mozna poznac range rycerza. Niemal wszedzie korona szlachecka wyglada podobnie, ma trzy widoczne kwiatony i po jednej perle miedzy nimi. Taka korone przyjeto tez w Polsce, a poza nia od paru wieków uzywa sie jeszcze dwóch koron – baronowskiej i hrabiowskiej.
Helm – podkresla przynaleznosc nosiciela herbu do stanu rycerskiego, opiera sie na górnej czesci tarczy, najczesciej en face, frontem do patrzacego. Niekiedy helmów jest wiecej co oznacza, iz nosiciel herbu nalezy do szlachty wyzszej, arystokracji. Ksztalty heraldyczne helmów byly przerózne – stosownie do panujacej mody i stylu, zdarzaja sie i inne nakrycia glowy.
Labry – mialy pierwotnie ksztalt chusty, jaka rycerz przykrywal helm, by chronic go przed nagrzaniem promieniami slonca. Z czasem Labry w herbach byly coraz dluzsze i poskrecane, a ich postrzepienia coraz bardziej fantazyjne. Wierzch mial barwe pola tarczy, a spód byl zloty, srebrny lub przybieral barwe glównego godla. Rycerze polscy nie mieli w zwyczaju przykrywania helmu labrami, lecz w heraldyce przyjeto zwyczaj zachodni i od XIV wieku przystrajano herb labrami. Zwyczaj ten nie byl jednak powszechny. Polskie slowo labry pochodzi od niemieckiego Laubwerk, oznaczajacego galazke z liscmi oraz podobne do niej ornamenty roslinne wystepujace w architekturze, np. na kapitelach kolumn korynckich.
Tarcza – podstawowy skladnik herbu i nieodlaczny element wyposazenia rycerza. Podczas wojny i walki tarcza byla zwrócona frontem do wroga w czasie pokoju wisiala na widocznym i honorowym miejscu informujac o jej wlascicielu. Herb zlozony tylko z tarczy herbowej nazywa sie herbem prostym, jednak w heraldyce o wiele wieksze znaczenie maja herby zlozone albo pelne z umieszczonym na tarczy godlem oraz z innymi elementami. Godlo umieszczane jest centralnie , wypelnia pole tarczy lecz nie dochodzi do jej krawedzi. Plaska powierzchnia tarczy doskonale nadawala sie do nanoszenia malunku a ksztalt tarczy dawal sie latwo malowac na innych plaskich powierzchniach: tunikach, plaszczach, wampach i kropierzach konskich. Kszta lt tarczy herbowej zmienial sie na przestrzeni wieków wraz z modami i kanonami przyjmowanymi w sztuce. Pierwsza byla tarcza normandzka jej odmiana byla równiez dwunastowieczna tarcza hiszpanska, takze wysoka lecz zaokraglona u dolu. Pod koniec XIIw i w XIII wieku w wiekszosci panstw uzywano tarcz, których boki tworzyly charakterystyczne dla gotyku luki, przechodzace u dolu w ostry szpic. Ewolucja w wiekach XIII i XIV doprowadzila do wyprostowania boków w górnej czesci tarczy. Pod wplywem renesansu od XVI wieku zaczeto na rózne sposoby wyginac krawedzie tarcz herbowych i oprawiac je w kartusze, które w okresie baroku zostaly ponad miare rozbudowane. W XIX wieku nastapil powrót do prostych form pietnastowiecznych tarcz hiszpanskich. Ten typ tarcz odegral duza role w polskiej heraldyce.